Ерте жастағы балалардың бейімделу кезеңіндегі ойындар

Адамның өмір сүру жағдайының өзгеруіне бейімделу мәселесі қазіргі уақытта өзекті болып қала береді. Бұл мәселе ғылыми және практикалық қызметкерлердің санасында. Бейімделу тақырыбы әсіресе ерте жаста, бала Отбасылық тұрақты ортадан басқа, кейде агрессивті ортаға ауысқан кезде өзекті. Бала мектепке дейінгі мекемеге қабылданған кезде стереотиптер бұзылады: таныс отбасылық жағдайдан бастап, бала бәрі таныс емес ерекше ортаға түседі. Күннің нақты режимі, ата – аналардың болмауы, қарым-қатынастың басқа стилі, мінез-құлықтың жаңа талаптары, құрдастарымен үнемі байланыс, жаңа бөлме-бұл барлық өзгерістер балаға стресстік жағдай туғызады. Нәтижесінде ұйқы, тәбет бұзылады, түрлі қорқыныш пайда болады, бала басқа балалармен ойнаудан бас тартады, мұның бәрі соматикалық аурулармен бірге жүреді, кейде созылмалы болады. Сондықтан бейімделу процесі қаншалықты тез және аз ауырса, баланың жағдайы мен денсаулығы соншалықты қауіпсіз болады. Жас балаларды тәрбиелеу бойынша жетекші мамандардың бірі профессор Н.М. Аксарина осы тақырыпқа қатысты әрдайым бірдей мысал келтірді. Бағбан ағашты трансплантациялауды жоспарлап, учаскені дайындайды, тамыр жүйесіне зақым келтірмеуге тырысып, ағашты мұқият қазып алады, жермен бірге трансплантациялайды. Осыған қарамастан, ағаш тамыр алғанға дейін жаңа жерде ауырады. Заводчикова баланы бейімделу кезеңінде-стресстік жағдайдың тірі моделі ретінде анықтайды. Ол динамикалық стереотиптің бұзылуы жағдайында (стереотип – дамыған шартты рефлекстер жүйесі). Стресс кернеуі дененің гормоналды жүйесінің өзгеруімен байланысты. Біреу қатты жылайды, біреу агрессивті болады, ал біреу қысылып, тыныш зардап шегеді. Балаларға алғаш рет келген балалар өте эмоционалды және әсерлі, үнемі сүйіспеншілік пен қолдауды қажет етеді. Жас балалардың бейімделуін жеңу үшін түзету жұмыстарының ең тиімді және кейде жалғыз әдісі-бұл жеке және топтық түрде жүргізілетін ойын терапиясы. Ойындар өздерінің эмоционалдылығымен, әртүрлі сюжеттермен және моторикамен балаларды тартады, балаға тәжірибелерден, стресстік жағдайлардан аулақ болуға көмектеседі және теріс эмоцияларды тегістейді.

Бейімделу ойындарының мақсаты-баланың балабақшаға сәтті бейімделуіне ықпал ету.

Ойындар бейімделу кезеңінде маңызды мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:

* топта эмоционалды жағымды атмосфера құру;

* эмоционалды және бұлшықет кернеуін жеңілдету;

* балалардағы импульсивтіліктің, мазасыздықтың, агрессияның төмендеуі;

* қоршаған ортаға сенімділік сезімін қалыптастыру;

* балалардың тәрбиешіге деген сенімін қалыптастыру;

* балалардың бір-бірімен өзара әрекеттесу дағдыларын дамыту;

* балалардың әлеуметтік байланыстарын кеңейту;

* ойын дағдыларын дамыту;

* балаға жаңа ортаны игеруге көмектесу.

Бейімделу ойындарын ұйымдастыру белгілі бір шарттарды сақтауды талап етеді.

* Алғашқы ойындар фронтальды болуы керек, сондықтан ешбір бала назардан тыс қалмауы керек.

* Ересек адам ойындардың бастамашысы және белсенді қатысушысы ретінде әрекет етеді. Өзінің іс-әрекетімен, эмоционалды қарым-қатынасымен ол балаларды ойын іс-әрекетіне тартады, оны олар үшін маңызды етеді.

* Ойындар балалардың мүмкіндіктерін, өткізілетін орнын ескере отырып таңдалады.

* Балалардың ерікті түрде қатысуы. Мәжбүрлеу арқылы біз наразылық, негативизм сезімін тудыруы мүмкін. Егер барлық балалар бірден ойынға кірмесе, оны қалаушылардың шағын тобынан бастауға болады. Қалғандары үшін құрдастарын байқау қызықты және пайдалы іс болады.

* Ойын барысында сіз баланы қателіктер үшін сынай алмайсыз, оларды дұрыс көрсетіп, әр дұрыс әрекет үшін мадақтауыңыз керек.

* Ойындар бірнеше рет қайталануы керек, ойынға жүйелі түрде қатыса отырып, балалар оның мазмұнын түсіне бастайды, жаңа тәжірибені игеру және қолдану үшін ойын тудыратын жағдайларды жақсы орындайды. Ерте жастан бастап пәндік белсенділік жетекші болып табылады, ал кішкентай балалар өте мобильді, сондықтан сенсорлық және мотор ойындарынсыз жасай алмайсыз. Бірақ бейімделу ойындарының топтарын толығырақ қарастыра отырып, сенсорлық және моторлы ойындар коммуникативті ойындар мен қоршаған ортаны дамыту ойындарының ажырамас бөлігі екенін көреміз. Біз өз жұмысымызда жоғарыда аталған ойын топтарын белсенді қолданамыз. Олардың әрқайсысы бейімделу кезеңінің әртүрлі мәселелерін шешуге көмектеседі. Сонымен, біз қолданатын вербалды емес коммуникативті ойындарды тапсырмалар сипаты бойынша бірнеше топқа бөлуге болады:

* "Көпіршікті үрле", "карусельдер", "балабақшаға бардық" және т.б. жалпы дөңгелек билер балаларды топқа біріктіруге мүмкіндік береді, әр баланың назарында болуына мүмкіндік береді.

* Көңілді ойындар "қуыршақпен қуып жету (аю, ит)", "орамалмен жасыру", "сабын көпіршіктері", "күн қоянымен ойнау" кезінде қарапайым қимылдарды орындаудан қуаныш сы йлайды,  тұйықтықты ашып, қысылып-қымтырылу жағдайын жеңілдетуге  көмектеседі,. Мұндай ойындарға тіпті енжар  балалар да қосылады.

* "Күлімсіреуді (допты) беру", "алақанды ұру", "Аня жолда жүрді" тәрізді серіктесіне бағытталған шеңбердегі ойындар балалардың жақын вербалды емес жақындасуына бағытталған.

Ауызша қарым – қатынас ойындарының ішінде танысу ойындары мен қоңырау ойындарының үлкен тобын бөлуге болады. Мысалы, "атын атаңыз", "итпен ойнау", " бүгін кім жоқ?", "мейірімді есім", " қоңырауды босат  (доп)". Мұндай ойындардың мақсаты-баланы өз атын айтуға және атауға, басқа баланы өз атымен атауға, құрдастарының есімдерін есте сақтауға үйрету.

Топтық ашық ойындарда тәрбиешінің балалармен белсенді ауызша қарым-қатынасы да жүзеге асырылады. Бұл "күн мен жаңбыр", "сыйлық", "тауық пен  балапандар", "кім шақырғанын білемін"сияқты ойындар.

Қоршаған ортаны дамыту ойындары балаларды біртіндеп топтық бөлмелердің орналасуымен және олардың мақсатымен, ойын бұрыштарымен, топтағы ойыншықтардың орналасуымен таныстыруға мүмкіндік береді. Оларды бірнеше кіші топтарға бөлуге болады:

* "Біз бөлмені аралаймыз" саяхат ойындары (Е.Железнованың әні бойынша). "Пойыз", "аяқтар", "біз жүреміз", " қалай өту керек?».

* Баланың сенсоримоторлы дамуына және жақын маңдағы "жаңа қуыршақ", "ойыншық тап", "тапсырма ойыны", "керемет дорба", "кімнің заттары?", "Сіздің шкафыңыз қайда?", "Не болды?", "Ойыншықтар жоғалды".

* Жылжымалы рөлдік ойындар "шалшық ит", "батыл тышқандар", "тоғайдағы аю", "аю, сіз ұзақ ұйықтайсыз". Мұндай ойындарда қозғалыс үшін кеңістіктік жағдайлар күрделене түседі. Ойын шарттары бойынша балалар топ ішінде қозғалуы керек.

Мен киім-кешектері бар ойындарға және балалар мен ата-аналар жұптары бар тестопластика бойынша ойын сессияларына тоқталғым келеді. Бұл ойындарда саусақтардың ұсақ моторикасы дамып қана қоймайды, балалардың сенсорлық тәжірибесі байытылады, танымдық белсенділік дамиды, табандылық тәрбиеленеді. Бейімделу аясында киім киген ойындар тәрбиешінің және басқа балалардың киімдерінен балалардың киімдерін алып тастау, тәрбиешінің киім-кешектерін баланың киіміне бекіту және оларды сәбимен алып тастау ересектер мен балалардың оң қарым-қатынасын қалыптастыруға ықпал етеді, баламен тактильді байланыс орнатуға мүмкіндік береді, шамадан тыс импульсивтілік пен ұтқырлықты төмендетуге ықпал етеді. Ал мұндай ойындары, Онда мишка тығып қойды прищепки?", "Қоңыздар қайда қонды?"балаларға топтық кеңістікті игеруге көмектеседі. Ата-ана жұптары үшін тест ойындарын ұйымдастыру ана мен баланың өзара әрекеттесуін, олардың қарым-қатынас стилін байқауға мүмкіндік береді. Тест бөлігімен әрекет еткен кезде баланың эмоционалды жағдайы үйлеседі, мазасыздық азаяды. Осылайша, біз бейімделу ойындарының әртүрлі екенін көреміз, олар бейімделу кезеңінің негізгі мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Ойын және ойын жаттығулары жүйесін мақсатты пайдалану, балалардың мүмкіндіктерін ескере отырып, ойын материалын таңдау оң нәтиже береді: жаңа жағдайларға үйренуді жеңілдетеді, балаларға стрессті жеңуге көмектеседі.

Смагулова И. М

​